Ana SayfaDünyaFasMarakeş'te Gezilecek Yerler

Marakeş’te Gezilecek Yerler

Atlas Dağları’nın eteklerine kurulmuş, Fas’ın gözbebeği Marakeş, mistik atmosferi ve kiremit kırmızısı binaları ile son yıllarda dünyanın popüler şehirleri arasında ilk sıralarda yer alıyor. Marakeş’i bize kısaca anlat derseniz; “karmaşık bir masal diyarı” derim. Sokaklar, meydanlar keşmekeş, arka sokaklarda kendini bir riad’ın (Fas’ın avlulu otelleri) avlusuna atınca dinginliğe kavuştuğum ama sonra o karmaşanın, gürültünün eksikliğini hissedip kendimi tekrar sokaklarda bulduğum tarifi zor bir şehir. Burada tek yapmanız gereken kendinizi akışa bırakmak ve kültürü deneyimlemek çünkü Marakeş’e plan işlemiyor, onu yaşamak için kendinize izin vermelisiniz.


Fas’a Gitmeden Önce Bilmeniz Gereken Her Şey

Fas’ta Görmeniz Gereken 5 Şehir

12 Günlük Fas Rotamız

Fas Konaklama Rehberi

Marakeş’e Gitmeden Önce Bilmeniz Gerekenler


Marakeş’i detaylıca gezmek istiyorsanız en az 3 gün ayırmalısınız. Eğer alışveriş yapmak, çarşılarında (souklarda) dolaşmak istiyorsanız 4 gün yeterli olabilir. Fas’ın en turistik şehri Marakeş’te görülmesi gereken saraylar, bahçeler ve müzeler hakkında tüm bilgileri bu yazıda bulacaksınız. Görülecek yerlerin çalışma saatleri ve giriş ücreti gibi detayları da paylaştım çünkü ben gitmeden önce doğru bilgiye ulaşmakta zorlandım. Umarım sizin için faydalı olur ve Marakeş seyahatiniz planladığınız gibi geçer.

Marakeş Gezilecek Noktalar

marakeş fas

Jemaa el-Fnaa Meydanı (Jemaa el-Fna)

Kuşkusuz ki Marakeş’in büyülü atmosferine katılmanın en iyi yolu Jemaa El Fnaa Meydanı’nda mümkün olduğunca zaman geçirmek. Marakeş hatta Fas denince akla gelen ilk görüntülerden biri kesinlikle bu meydan. Hayatınızda görebileceğiniz en ilginç meydanlardan biri olacağını söylemeliyim. Buradan ilk başta nefret edip sonra derin bir bağlılık yaşayıp, meydandan uzaklaşamayanlardan olduk.

Fas’ın uyumayan meydanı; Jemaa el-Fnaa, Marakeş’in gezilecek yerlerin ilk sırasında yer alıyor. Gece ve gündüz ayrı ayrı görülmesi gereken eşi benzeri olmayan bir yer. Derlermiş ki: “Fas’ın kalbi Marakeş, Marakeş’in kalbi ise Jemaa El Fna Meydanı’dır”, gerçekten de öyle.

jemaa el fna meydanı

Bir Berberi hanedanı olan Murâbıtlar, 1040-1147 yılları arasında Fas ve bugünkü İspanya’nın büyük kısmına o dönemde hükmediyormuş. Murabıtlar, Marakeş şehrini kurup, başkent yapmışlar ve Jemaa el-Fnaa’nın bulunduğu yerde ise büyük bir camileri varmış. Cemaat anlamına gelen “Jemaa” kelimesinin bu yıkılan cami sebebiyle kullanıldığı düşünülüyormuş. “Fnaa” kelimesi ise caminin önündeki avlu anlamına geliyormuş. Yani Jemaa el-Fnaa’nın cemaatin avlusu, toplanma, buluşma yeri gibi bir anlamı var. Günümüzde de tam anlamını yaşatıyor.

Marakeş’in kalbindeki bu meydanı uyurken bir an olsun görmek mümkün değil. Jemaa El Fnaa deyince aklıma ilk olarak yılan oynatıcılarının çaldığı o tiz ses geliyor. Bir süre sonra fondaki bu sese o kadar alışıyorsun ki, gün içinde bir kez olsun meydana gidip o sesleri ve karmaşayı yaşamak istiyorsun.

Gündüzleri havada sıcak olunca meydanı dolduranlar meyve suyu satanlar ve birkaç satıcıdan başkası olmuyor ama yine de pazar yeri gibi şenlikli bir yer oluyor. Akşam hava kararmaya başlarken meydanın havası yavaş yavaş değişiyor ve yemek tezgahlarından yükselen yoğun dumanlarla büyülü bir atmosfere dönüşüyor. Gün batımında buraya gelip meydan çevresindeki kafelerin balkonunda oturup nane çayınızı yudumlarken bu değişimi mutlaka izleyin. Meydana binlerce seyyar yemek satıcıları, dansçılar, kına dövmesi yapanlar, falcılar, yılan oynatıcıları, hikaye oynatıcıları geliyor. Burada yer alan herkes birbirinden farklı ama hepsi de şaşırtıcı derecede ilginç. Mesela kobra yılanı oynatanlara yaklaşırsanız size karşılık olarak yılanı boynunuza dolamak isteyebilir ya da maymun ile gösteri yapanların fotoğrafını çekmeye çalışırsanız hemen sizi fark edip para isteyebilir.

Majorelle Bahçeleri (Jardin Majorelle)

majorelle bahçeleri marakeş

Marakeş’in en yeşil yeri neresi diye sorarsanız işte burası; Majorelle Bahçeleri. Bitkiler ve renkler terapi gibi geliyor, insan içeride yürürken kendini huzur dolu hissediyor. Burası önce Fransız bir ressamın hayranlık duyduğu bir bahçe, daha sonra Yves Saint Laurent’in ilham bahçesi olmuş. Şuanda ise 300’den fazla bitki türünün yaşadığı Marakeş’in en gözde turistik ziyaret yeri.

Fransız ressam Jacques Majorelle ilk kez 1917’de Marakeş’e geldiğinde şehre aşık olmuş. Aradığı ilhamı Marakeş’te bulan ressam, evlenip Marakeş’e yerleşmiş. 1923’de bugünkü Jardin Majorelle arazisini satın almış ve 1924’de bahçesinde 5 kıtadan yüzlerce farklı bitkiyi yetiştirmeye başlamış. Majorelle, 1931’de mimar Paul Sinoir’e kübik stilde bir villa yaptırmış. 1947’de bahçe o kadar güzel bir hal almış ki, artık Majorelle Bahçesi merak edenlerin ziyaret edebildiği, Marakeş’te görülmesi gereken bir yer olmuş. Jacques Majorelle, Fas’ta gördüğü mozaik renklerinden etkilenerek villayı ve bahçe duvarlarını mavi bir tona boyatmış ve bu mavi renk öylesine burası ile bütünleşmiş ki “Majorelle Blue” ismi ile tescillenmiş. Hikayenin devamı maalesef üzücü. Ressam 1955’te geçirdiği bir trafik kazası sonucu bacağını kaybetmiş ve maddi sıkıntılar yaşadığından çok sevdiği bahçesini satmak zorunda kalmış. Paris’e dönmüş ve burada vefat etmiş.

Daha sonra Yves Saint Laurent ve Pierre Bergé, Marakeş’ gerçekleştirdikleri bir seyahatte bu bahçeyi ilk kez 1966 yılında görmüş ve o kadar çok sevmişler ki sürekli ziyaret etmeye başlamışlar. 1980’de Majorelle Bahçesi’nin otel projesi için yıkılması gündeme geldiğinde Yves Saint Laurent ve Pierre Bergé, bahçeyi kurtarmak için satın almaya karar vermişler ve bahçıvan tutup bahçenin daha da gelişmesini, güzelleşmesini sağlamışlar.

“Marakeş bana rengi öğretti, Marakeş’ten önce herşey siyahtı,” diyen Yves Saint Laurent bu bahçeden daima ilham almış. Buraya öylesine bağlıymış ki 2008’de vefat edince vasiyeti üzerine külleri bahçeye savrulmuş. Bahçenin içinde onun için küçük bir  YSL anıtı da var. Bahçenin bulunduğu caddeye de Yves Saint Laurent ismi verilmiş. Son olarak Yves Saint Laurent Müzesi hayata geçirildi ve bahçenin hemen yanında 2017 yılında açıldı. Laurent’in özel koleksiyonunun ve tasarımlarının yer aldığı müzede tasarımcının eserlerini daha yakından görebilirsiniz.

majorelle bahçeleri marakeş

Jardin Majorelle içinde bulunan Galerie Love, YSL’nin illüstrasyonlarının bulunduğu küçük bir oda. Hemen yanındaki Jardin Majorelle’ye ve YSL’ye ait kitaplar ve kartpostallerın satıldığı dükkandan alışverişi yapabilirsiniz. Boutique Majorelle’de Jardin Majorelle’den ilham alınarak tasarlanan kıyafetler, şallar ve çantalar almak isterseniz çok seveceğiniz bir yer. Bir de bahçeyi dolaşırken soluklanıp nane çayı içebileceğiniz şahane bir yer var; Cafe Bousafsaf.

yves saint laurent

Bahçenin içerisinde Berberilerin yaşam biçimini anlatan Berberi Müzesi’ne giriş için 30 Dirhem daha ödemeniz gerek. Müzede Berberi kültürüne ait orjinal 600’den fazla halı, mücevher, tekstil ve deri ürünler bulunuyor. Biz bahçeyi dolaşmak için uzun saatler harcayınca müze kapanmıştı ama merak ediyorsanız planınıza ekleyin.

Giriş Ücreti: 70 Dirhem

Ziyaret Saatleri: 1 Ekim – 30 Nisan  8.00 – 17.30, 1 Mayıs – 30 Eylül  8.00 – 18.00, Ramazan ayı 9.00 – 17.00

Ziyaret Günleri: Hergün açık

Bahia Sarayı (Bahia Palace)

bahia sarayı marakeş

Bahia mükemmel, harikulade demek. Bahia Sarayı da adı gibi muhteşem bir saray. Marakeş’te aklımı başımdan alan saray da diyebiliriz. 1860’da sarayın inşasını başlatan kişi Sadrazam Si Moussa ama sarayın tüm güzelliğini kazandıran sonraki sahibi olmuş. Sadrazam Bou Ahmed siyahi bir köle iken sadrazamlığa kadar yükselmiş. Bou, 4 eşi ve 24 kişilik haremi ile ölene kadar bu sarayda yaşamış. Sadrazamın serveti ve gücü, Fas Kralı Abdül Aziz’i bile kıskandıracak boyuttaymış ki 1900’de  sadrazam vefat edince Kral Abdül Aziz hemen Bahia Sarayı’na adamları gönderip saraydaki tüm değerli eşyaları toplatmış.

bahia palace marrakech

Bahia Saray’ı ince işçiliği ile hem İslam sanatının hem de Fas mimarisinin en iyi örneklerinden biri olarak sayılıyor. Yapımı tam 14 yıl sürmüş, tabi ki ortaya göz alan ve derin detaylı işlemeler ortaya çıkmış. Sarayın en önemli özelliği palmiyeler, sarmaşıklar ve limon ağaçlarıyla dolu bahçesi. Sarayın rengarenk mozaikleri büyüleyici, tavan süslemeleri, ahşap oymaları insanı hayran bırakıyor.

bahia sarayı fas marakeş

Sarayda ziyaret edebileceğiniz tam 150 oda var. Bu odalar geniş bahçelerle birbirine bağlanmış ve bahçelerin ortasında hep süs havuzu bulunuyor. Bunun sebebi de yazın sıcaklığında sarayı daha serin tutabilmek içinmiş, zaten benzerlerini kalacağınız riadlarda da göreceksiniz. Ama burada sarayın atmosferiyle ve bahçesindeki yeşilliklerle daha da etkileyici olduğu kesin.

marakeş fas

Saraydaki avlunun etrafında çeşitli odalar yan yana dizilmiş her birinin tavan süslemeleri muhteşem güzellikte. İkinci avluya geçmeden önce bizim selamlık dediğimize benzer genişlikte bir salon bizi karşılıyor. Tavandaki ufak camlı alanlardan hafifçe aydınlanan bu oda oldukça görkemli ve serin. İkinci avlunun ortası palmiye ağaçları ve muz ağaçlarıyla süslenmiş bir cennet köşesi adeta. Bu kısım ev sakinlerinin yaşam alanı ve daha süslü işlemelere sahip. Bahia Sarayı’na hayran kalmamak elde değil, sabır dolu işlemeler tüm detaylarıyla insanı büyülüyor.

Giriş Ücreti: 10 Dirhem

Ziyaret Saatleri: 09.00 – 17.00

Ziyaret Günleri: Hergün açık

El Badi Sarayı (El Badi Palace)

el badi sarayı marakeş

El Badi Sarayı için hayatımda gördüğüm en benzersiz saray diyebilirim. Ortasında devasa bir havuz, etrafında çukur bahçeler, yer altından bahçeye çıkan tüneller ile ilk başta anlaması güç ama mimarisini anladıkça hayran bıraktıran bir saray.

el badi sarayı fas marakeş

Sarayın hikayesi şöyle başlıyor. Ülke, üç Kral Savaşı olarak da bilinen Vadisseyl Muharebesi’nde savaşmış. Savaşta 3 kral da vefat etmiş ama Saadian, Osmanlı’nın desteğiyle savaşı kazanmış sayılmış. Bu savaştan kazanılan hazine ile El Badi Sarayı, Saadian Sultanı Ahmad al-Mansur’un emriyle inşa edilmiş. Saray tam 25 yılda tamamlanmış, 1593’te kullanılmaya başlanmış. Yazlık olarak yapıldığı düşünülen sarayın 360 odası ve 50 tane avlusu varmış. Genel olarak mimarisi diğer saraylardan oldukça farklı bir fikirle hayata geçirilmiş. Sarayın bahçesinde kocaman çukurlar göreceksiniz. Bu çukurlarda yeşil ağaçlar ekilmiş bunun nedeni de bahçede oturduğunuzda ağaçların üst kısımları göz hizasında yeşilliklerle buluşsun diye yapılmış.

el badi palace

Yapıldığı dönemin en eşsiz mimarisine sahip saray, hanedanlığın çökmesiyle önemini yitirmiş ve sarayın dekorasyonunda ve inşasında kullanılan tüm malzemeler Sultan İsmail Ibn Şerif’in (Molla İsmail) emriyle yeni başkent Meknes’te yaptıracağı sarayı için yağmalanmış. Bu yüzden büyük bir kısmı günümüze kadar ulaşmamış durumda ama her şeye rağmen büyüsü bozulmamış. Teras kısmına çıkıp Medina’ya bir de bu açıdan bakmayı unutmayın.

Giriş Ücreti : 10 Dirhem, Kutubiye Minberi’ni görmek isterseniz ek 10 Dirhem

Ziyaret Saatleri : 09.00 – 17.00

Ziyaret Günleri: Her gün açık

Bab Agnaou

bab agnaou marakeş

Marakeş’i eski merkezi Medina’yı çevreleyen surlar var ve eski bölgeye girebilmek için toplamda 19 kapı bulunuyor. Bab Agnaou, bu 19 kapıdan en görkemlisi. 12. yüzyılda yapılan kapı, kraliyet mensuplarına özel hazırlandığı için işlemeleri oldukça detaylı. Eski zamanlarda kraliyet tarafına giriş için kullanılırmış. Zaten Medina’nın güney bölgesinde yer alıyor ve Saadian Mezarlığı ve El Badi Sarayı’na oldukça yakın. Medina’ya ana giriş olarak da Bab er Robb kapısı kullanılmış. Medina etrafında dolaşırken bu ihtişamlı kapıları da görmeyi ihmal etmeyin.

Kutubiye Camii (Koutoubia Mosque)

kutabiya camii

Marakeş’in en önemli simgelerinden biri olan Kutubiye Camii’si, şehrin her yerinden görülen en yüksek yapısı olması sebebiyle şehrin tam anlamıyla simgesi olmuş. Jemaa El-Fnaa Meydanı’nın bir yolu bu camiye açılıyor yani bu cami önünden ve meydandan bir kaç defa mutlaka geçeceksiniz. Kutubiye Camii, Berberi Kral Yakup Mansur zamanında 1184-1199 yılları arasında inşa edilmiş. Camideki el işlemeleri ve oymalar o kadar güzel ki mimarisinden etkilenen Muvahhidler daha sonra bu camiden ilham alarak benzerini İspanya’nın Sevilla kentine La Giralda’yı yapmışlar.

Eski şehir Medina’da upuzun palmiyelerden sonra 77 metre uzunluğuyla tek uzun kubbe. Minaresinin her bir yüzü ayrı bir desenle bezeli. Caminin hemen yanındaki portakal ağaçlarıyla kaplı Cyber Park, günün her saati Fas halkı tarafından dolup taşıyor. Arapça’da Koutoubiyyin kitap satan kimse olarak geçiyormuş. Cami yapılmadan önce burada 100 civarında kitapçı varmış bu nedenle adı da bu sebeple Kutubiye Camisi olmuş. Cami, Müslümanlar’ın ibadetine açık ama ibadet dışında ziyarete kapalı. Minaresine çıkış yok bu yüzden şehrin en uzun yapısı olsa da yukarı çıkıp manzarayı izleme şansınız maalesef yok. Eğer içerisini görmek istiyorsanız çok fazla turistik hareketler yapmamaya özen gösterin, mesela açık bir şekilde fotoğraf çekmek. Bahçesi ise her zaman açık, yalnızca caminin açık olduğu süreler gün içinde kısıtlı.

Giriş Ücreti: Ücretsiz

Ziyaret Saatleri: 09.00 – 18.00

Ziyaret Günleri: Hergün açık

Saadian Mezarları (Saadian Tombs)

Saadian Mezarları Marakeş

300 yıl aradan sonra ortaya çıkarılan Saadian Mezarları Marakeş’in gizlenmiş bir anıt mezarı. 16. yüzyılda Saadian Hanedanı’ndan 66 aile mensubuna ait olan Saadian Mezarları’nda ünlü Fas hükümdarı olan Ahmet el Mansur’un ve ailesinin mezarları bulunuyor. Henadanın mezarlığının yapımı için İtalya’dan özel olarak getirilen mermerlerin ve saf altının özel olarak işlenmesi ile oldukça görkemli bir anıt mezar ortaya çıkmış.

Saadian Mezarları; mozaikleri, sütunları ve el işçiliği ile sarayları aratmayacak güzellikte bir anıt mezar. Saadi Hanedanı dönemi sona erince yerine gelen İsmail Ibn Şerif Sultan, Saadian Hanedanı’nın izleri silinsin diye sarayların hepsini yağmalatmış. Fakat ailenin mezarlıklarına zarar vermesi uygun olmayacağı için mezarlığın girişini duvarlarla kapatıp gizlemek istemiş. Gerçekten de yüzyıllarca saklı kalan mezarlıklar Fransız araştırmacılar tarafından havadan çekilen bir fotoğraf ile 1917’de fark edilmiş ve kazılar sonucu mezarlara ulaşmışlar.

saadian tombs

Saadian Mezarları üç ana odadan oluşuyor. En dikkat çekici olanı, Ahmed el Mansur, oğulları ve torunlarının bulunduğu dev kolonları olan oda. Bu oda, İtalyan mermerinden kolonları ve işlenmiş sedir ağacından kubbesi ile mezarlığın en ihtişamlı bölümünü oluşturuyor. Mezarlık alanına ait diğer odalar ise asker ve hizmetçilerin mezarlarına ayrılmış.

Giriş Ücreti: 10 Dirhem

Ziyaret Saatleri: 09.00 – 16.45

Ziyaret Günleri: Hergün açık

Ali Bin Yusuf Medresesi (Ali ben Youssef Medersa)

ali bin yusuf marakeş

1565 yılında Saadian Hanedanı tarafından yaptırılan medrese, zamanında şehrin en büyük din eğitim veren okullardan birisiymiş. Adını şehri genişleten Sultan Ali ibn Yusuf’tan almış. 132 yatakhanesi bulunan medresede eski zamanlarda 900 öğrenci aynı anda avludaki havuzun etrafında toplanıp dini eğitim alırmış. Avlusu, duvarlarına işlenmiş mozaikleri ile Marakeş’te görülecek yerlerin ilk sırasında yer alıyor.

Ben Youssef Madrasa marakeş

Ali bin Yusuf Medresesi, Fas’ta 13. ve 15. yüzyıllar arasındaki Berberi hanedanı Meriniler tarafından 14. yüzyılda kurulmuş. Zamanında Kuzey Afrika’nın en büyük medresesi olarak bilinirmiş. Medrese 1960’a kadar açık kalmış, 1982’de müze haline getirilerek ziyarete açılmış. Buraya geldiğinizde muhteşem güzellikteki avlusu başınızı döndürecek ama medresenin üst katındaki küçük öğrenci odalarından, avluyu izlemeyi sakın unutmayın. İçeride herhangi bir yönlendirme yok, bu yüzden çoğu kişi burayı keşfetmeden ayrılıyor. Bizde buraya çıkmayı unutmuştuk ki kapıdaki görevli yukarıyı işaret edince fark ettik. İslam sanatının en önemli eserlerinden biri olan medrese, geometrik desenli mozaikleri ve ahşap oymalarıyla büyüleyici güzellikte, burayı göremeden Marakeş’ten ayrılmayın.

marakeş gezilecek yerler

Giriş Ücreti: 50 Dirhem. Marakeş Müzesi ile ortak bilet alırsanız 60 Dirhem ödeyerek her ikisini de ziyaret edebilirsiniz.

Ziyaret Saatleri: 1 Nisan – 30 Eylül 08.00 – 19.00, 1 Ekim – 31 Mart 08.00-18.00

Ziyaret Günleri: Hergün açık

Le Jardin Secret

Le Jardin Secret Marakeş

Marakeş’teki çarşıların tam ortasındaki bu gizli ve geleneksel Medina bahçesinin önünden geçerken farketmeyeceksiniz çünkü burası gerçek anlamda Marakeş’in gizli bahçesi. Bahçe içindeki yapının tarihi 1570 yılı Saadian Hanedanı Dönemi’ne dayanıyor. Yapı zaman içinde Marakeş ve Fas’ın en önemli politik kişilerine ev sahipliği yapmış, yıkılmış, yeniden yapılmış, sahipleri değişmiş, bahçesi harap olmuş. En son 2008’de Marakeş’in ortasındaki bu harika bahçeyi yenilemeye karar vermişler ve 2016’da açılmış. Le Jardin Secret’ın 17 metre yüksekliğindeki kulesinden şehri izlemek ayrı bir keyif. Bu kule Marakeş’te çıkabileceğiniz en yüksek yapılardan biri çünkü Kutubiye Camii şehrin en yüksek yapısı olsa da kuşbakışı etrafı izleme olanağı yok. Bu yüzden şehre biraz olsan yukarıdan bakmak istiyorsanız kuleye çıkın. Bu kadarcık yükseklik bile Marakeş şehri üzerinden Atlas Dağları’nı göreceksiniz.

marakeş gezilecek yerler

Dünyanın dört bir yanından gelen bitkilerle süslenmiş Marakeş’in gizli bahçesi otantik mimarisi ve gösterişli bahçesiyle kesinlikle görülmeye değer. Bahçe ikiye bölümden oluşuyor, egzotik ve İslami bahçe. Bu yüzden de egzotik bir bahçede İslami ögelerin barındığı harman bir bahçe burası. Egzotik bahçede kuzey Afrika’da nadir bulunan bitkiler var. İslami bahçede ise genelde bu tarz bahçelerde olduğu gibi doğal kaynak suyu ile beslenen çeşmeler bulunuyor. Gizli bahçenin en büyük özelliği de bahçesinde bulunan su kaynağının Atlas Dağları’ndan gelmesi. Yer altından kanallar aracılığı ile gelen sular sarayda, çeşmelerde ve hamamda kullanılmış. İslami bahçe ile egzotik bahçenin birleşim yerinde yer altındaki su sistemini açıkca görebileceğiniz bir yer var. Le Jardin Secret’ın su sisteminin animasyon videosunu izlemek için tıklayın. İki bölümden oluşan bahçesini gezdikten sonra kuleye bağlı köşkün içinde gösterilen belgeseli mutlaka izleyin.

le jardin secret marakeş

Giriş Ücreti: 50 Dirhem, kuleye çıkmak için ek 30 Dirhem

Ziyaret Saatleri: Şubat – Mart – Ekim 9.30 – 18.30, Nisan – Eylül 9.30 – 19.30, Kasım – Ocak 9.30 – 17.30

Ziyaret Günleri: Hergün açık

Seyahatlerimle ilgili paylaşımlarımı Facebook ve Instagram hesaplarımdan takip edebilirsiniz.

CEVAP VER

Lütfen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz

POPÜLER YAZILAR